TIL -MILLAT KO’ZGUSI
Buyuk bobokalonimiz, she’riyat mulkining sultoni Alisher Navoiy » Til insonni hayvondan ajratib turuvchi gavhari sharifdir» degan edi. Ona tilini bilmagan odam o’zining shajarasini, ildizini bilmaydi.
Har bir millat o’z hayoti davomida foydalanadigan tilini ona tili deb ataydi. Bunday atalishiga sabab farzandni tarbiyalab voyaga yetkazishda onaning òrni beqiyosdir. Go’dak tovushlarini, sòzlarni onasidan eshitgani bois har bir millatning tiliga ona tili deyiladi.
Qadimda ona tilimiz turkiy til deb atalgan. Ota- bobolarimiz asrlar davomida ona tilimizni asrab – avaylab kelganlar. Ona tilini mustahkamlash maqsadida e’tiborga loyiq ishlarni amalga oshirganlar. Jumladan Amir Temur ham she’rlardan zavq olgan, baytlar bitgan Husayn Boyqaro va Zahiriddin Muhammad Bobur zamonasining sultonlarigina emas, tan olingan shoirlari ham.
Har bir davrning o’z muammolari bo’lgani kabi XV asrlarda turkiy tilda ham muammolar yuzaga kela boshlagan. Xuroson va Movorounnahrda oson va qulay bo’lgan fors tilida she’rlar yozilgan. Chunki fors tili ishni osonlashtirgan. Fors tilida adabiyotlar yetarli darajada bòlgan. Turkiy tilda she’r yozadigan kishi esa bu tilda ham katta salmoqli adabiyot yaratilmagani uchun izlanmoģi, har bir so’z va ibora, ifoda ustida bosh qotirmoģi zarur bo’lgan. Turkiy tilning imkoniyatlarini ilmiy va amaliy ko’rsatmoq, millatning ģururi va sha’nini o’zining munosib o’rniga qo’shmoq sharafi va mas’uliyati Alisher Navoiy zimmasiga tushdi. Buyuk shoir
» Muhokamat ul- luģatayin» (Ikki til muhokamasi) nomli maxsus asar yozib, turk va fors tillarini qiyoslab ko’rsatdi. Rad etib bo’lmaydigan ilmiy dalillar bilan turk tilining bitmas- tuganmas imkoniyatlarini ko’rsatib berdi. Turkiy tilning so’zga boyligini, nafisligini ohangdorligini ko’plab misollar bilan namoyish qildi. Salkam yuz ming misrani tashkil etgan rang – barang she’riy ijodi , birinchi navbatda » Xazoyin ul- moniy» ( Ma’nolar xazinasi) deb atalgan to’rt devoni va » Xamsa» si bilan buni amalda isbot etdi. Yuksak san’at namunasi sifatida asrlar sinovidan o’tib kelgan bu asarlar XV asr turkiy xalqlari madaniyatining o’ziga xos qomusi edi.
Navoiy yozadi:
Turk nazmida chu men tortib alam,
Ayladim ul mamlakatni yakqalam.
( Men turkiy she’r bayroģini baland ko’tarib, turkiy dunyoni yakdil va yaktil qildim).
Bu ishda Navoiyning zamondoshlaridan Husayn Boyqarodan katta madad oldi. Husayn Boyqaro turkiy tilda asarlar yozish haqida farmon ham chiqargani ma’lum. Bunday misralarni kòplab keltirish mumkin.
Navoiyning:
Agar bir qavm, gar yuz yo’qsa mingdur,
Muayyan turk ulusi xud meningdur.
Olib men taxti farmonimģa oson,
Cherik chekmay Xitoydin to Xuroson.
( Turk ulusi bir qavm bo’ladimi, yuz yoki ming qavm bo’ladimi – menikidir. Men Xitoydan Xurosongacha bo’lgan hududni askarsiz zabt etdim) degan satrlarida katta ma’no bor edi. Bunday misollarni va millatning millat bo’lishidagi birinchi xususiyati til ekanligini biz yoshlar doimo yodimizda saqlashimiz kerak.
E’tibor XUDOYBERGANOVA,
Qo’shko’pir tumanidagi 3-umumta’lim maktabida ijodiy-madaniy masalalar bo’yich targ’ibotchi.